Kola, çay, kahve gibi içeceklerde yer alan kafein maddesi uyarıcı niteliği ile bilinmektedir. Doğada yer alan bir uyarıcı olarak da tanımlanan kafein, acı bir tada sahiptir. Enerjiyi yükseltir ve beyinde uyanıklık hissi oluşturur. Merkezi sinir sistemine olan etkisi ile bilinen kafein, matein ya da guaranin isimleri ile de bilinmektedir.
Beyne gelen ve giden mesajların süresini hızlandıran kafein uyarıcıdır. Kafein, kahvede bol miktarda yer aldığı için insanlar genel olarak sabahları uyanabilmek ve ayılabilmek için kahve içmeyi tercih eder. Ancak kahve her insanda aynı etkiyi yapamayabilir. Bunun da çeşitli nedenleri bulunmaktadır.
Son derece popüler bir içecek olan kahve doğal olarak kafein içerdiği için genelde uyku kaçırır. Halk arasında ayılmak ya da uyanmak için içilen kahve, bazı kişiler için sadece keyif anlamına gelse de merkezi sinir sistemini uyaran kafein maddesi içerdiği için uyku açar ve kişiyi güne hazırlar. Tüm içecekler ve yiyecekler gibi kahve de çok fazla miktarlarda tüketilirse sağlık sorunlarına yol açabilir.
Merkezi sinir sisteminde yer alan adenozin reseptörlerine bağlanan kafein bu sayede etkileşime geçer. Adenozin reseptörleri kişinin sakinleşmesinde ve uykuya dalmasında etkilidir ancak kafein etkisi bu durumu bozar. Bu nedenle de kişi uyarılır ve uykusu kaçar.
Kafeinin en çok bilinen etkisi uyanıklık seviyesini arttırması ve uyarılmadır. Bu durum hem adenozin reseptörlerine bağlanmak hem de nörotransmitter salınmasını arttırma yolu ile gerçekleşmektedir. Bazı araştırmalar kafeinin psikomotor performansı iyileştirebileceğini de göstermiştir. Bu durum özellikle reaksiyon süresi ve koordinasyon gibi durumlarda faydalı olabilmektedir.
Farklı kahve türleri insanlar üzerinde farklı tepkimelere ve etkilere neden olabilmektedir. Genel olarak uyarıcı ve uyandırıcı hatta uyku kaçırıcı olarak bilinen kahve her zaman ve her insan için uyku kaçırıcı etkiye sahip olmayabilir.
Kahve türlerinin özellikle akşam saatlerinde içilmesinin uyku kaçıracağı bilinmektedir. Bu inanış uzmanlar tarafından kısmen doğru kabul edilmektedir. Etkiler kahveden kahveye değişebileceği gibi kişiden kişiye de değişiklik gösterebilmektedir.
Bir kişi kahve içtiği zaman kahvenin içerdiği kafein kısa bir süre içinde beyne ulaşır ve adenozin reseptörlerini bloke eder. Bu durum da kişide uyanıklık hissinin meydana gelmesine neden olur. Kafeinin vücut tarafından emilmesi ve etkisini gösterebilmesi için yaklaşık olarak yarım saate ihtiyacı vardır.
Bazı kahve türleri kişileri farklı şekilde etkileyebilir. Bu durumun nedeni kafein miktarının da kahveden kahveye değişkenlik göstermesi ile ilgilidir. Örnek olarak süt eklenerek içilen kahve süt, kafeinin etkisini azaltacağı için daha az uyku kaçırdığı kabul edilmektedir.
Bazı uzmanlar kişilerin uykularının kahve yüzünden kaçmadığını söylemektedir. Bunu da uyku üzerinde etkisi bulunan ve insanların merkezi sistemini uyararak uyanıklık hissini arttıranın kafein olması ile açıklamaktadırlar. Temel uyku kaçırıcı unsur kafeindir. Kişiler kafeinsiz kahve içtiği zaman ya da kahvesine süt ekleyerek tükettiği zaman uykuları kaçmaz.
Her kahve içen kişinin uykusunun kaçmaması bazen kişinin bünyesi ile ilgili de olabilmektedir. İnsanlarda nikotin, kafein gibi maddelere karşı tepki verme şeklinden sorumlu olan bazı genler bulunmaktadır. Kişileri kafeine duyarsız yapan da bu genlerdir.